Doanh nhân, tỷ phú, huyền thoại công nghệ tầm thế giới Jack Ma ngã ngựa khi phớt lờ những cảnh báo của Tập Cận Bình. 

Dũng cảm và đầy tham vọng, Jack Ma xây dựng một trong những đế chế kinh doanh lớn nhất Trung Quốc từ con số 0. Đế chế này tạo ra tài sản hàng trăm tỷ USD và mang đến đại lục các đổi mới kỹ thuật số cho hàng trăm triệu người. Ông ấy không phải Jeff Bezos, Elon Musk hay Bill Gates của Trung Quốc. Ông ấy ngang hàng với họ. 

Giờ đây, Jack Ma gần như biến mất trước công chúng. Một phần lý do đến từ chính mục đích của ông, từng được công bố trước đó. 

Sự đột phá về công nghệ từng được xem là động lực để Trung Quốc bắt kịp phương Tây, giờ đây trở thành mối đe doạ với nhà cầm quyền. Do đó, Tập Cận Bình, lãnh đạo quyền lực nhất Trung Quốc suốt nhiều thập kỷ, đang viết lại các quy tắc kinh doanh tại nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. 

Khi Jack Ma chỉ còn vẽ tranh phong cảnh

Jack Ma không bắt kịp những thay đổi trong quan điểm của Bắc Kinh. Ông ấy trở thành mối cảnh báo trong nhiều năm. Jack Ma quá giống một doanh nhân Mỹ. 

Ông biến mất khỏi sân khấu thế giới sau một bài phát biểu vào tháng 10 rất thẳng thắn, vốn đậm chất Jack Ma, chỉ trích cơ quan cầm quyền Trung Quốc kiềm hãm sự đổi mới tài chính. Vài ngày sau đó, ông Tập đã đích thân can thiệp vào đợt IPO trị giá 34 tỷ USD của Ant Group – công ty fintech của Jack Ma. 

Kể từ đó, Ant buộc phải tái cơ cấu hoạt động kinh doanh, đẩy nhà đầu tư lẫn nhân viên của công ty này vào tình thế tiến thoái lưỡng nan. 

Bắc Kinh đã thẳng tay đàn áp doanh nghiệp tư nhân, phạt tiền và tiến hành điều tra các công ty của Jack Ma, hay những gã khổng lồ gọi xe Didi Global Inc, Tiktok của ByteDance Ltd, nhằm khiến công ty này tuân thủ chặt chẽ hơn lợi ích của nhà nước. Các công ty này nắm giữ quá nhiều vốn và data người dùng, đã phát triển quá mức nhà nước có thể kiểm soát. 

Jack Ma, vị doanh nhân 56 tuổi, kể về lịch trình công tác, gặp gỡ lãnh đạo thế giới để chơi golf và đọc về Đạo giáo, những người nắm về hoạt động của ông ấy cho biết. Ông bắt đầu thuê người dạy mình vẽ tranh sơn dầu, bắt đầu với những bức tranh chim và hoa, và dần chuyển sang phong cách trừu tượng. 

Ông ấy cũng cố gắng đến Bắc Kinh vài lần để giải quyết ổn thoả một số vấn đề. Các quan chức cho biết những nỗ lực đó quá trễ và cũng quá ít ỏi. Jack Ma đã đi lạc quá xa khỏi làn đường của mình. Tham vọng và bản tính ngay thẳng – những đặc tính đã vẽ nên người đàn ông được theo dõi mạnh mẽ ở Trung Quốc – sẽ không còn được dung thứ trong vòng tay siết chặt của Tập Cận Bình và đảng cầm quyền.

Jack Ma đã đi lạc quá xa khỏi làn đường của mình. Tham vọng và bản tính ngay thẳng – những đặc tính đã vẽ nên người đàn ông được theo dõi mạnh mẽ ở Trung Quốc – sẽ không còn được dung thứ trong vòng tay siết chặt của Tập Cận Bình và đảng cầm quyền. 

Các cơ quan chính phủ Trung Quốc liên quan đến việc quản lý các công ty của Jack Ma, bao gồm: Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc (PBOC), Uỷ ban điều tiết chứng khoán Trung Quốc (CSRC), Tổng Cục Quản lý Giám sát thị trường quốc gia Trung Quốc (SAMR) không bình luận gì về vấn đề này. 

Văn phòng thông tin của Quốc vụ viện, nội các Trung Quốc, đã không trả lời các câu hỏi bằng văn bản. 

Jack Ma lẽ ra nên tập trung “ủng hộ đảng thay vì chỉ tập trung vào quyền lợi của mình”, một quan chức Bắc Kinh cho biết trong khi thúc đẩy các quy định. Sự ủng hộ trên có nghĩa là biết thân phận, hỗ trợ nhiều hơn cho các doanh nghiệp của chính phủ, và chia sẻ nhiều lợi nhuận hơn cho xã hội. 

Những người bảo vệ Jack Ma cho rằng vị tỷ phú đang bị trừng phạt vì đã hành động như những ông trùm công nghệ phương Tây: Thúc đẩy đổi mới, tìm kiếm sự thống trị thị trường, tạo ra sản phẩm mới, vận động hành lang để nới lỏng chính sách và kiếm tiền. Họ cũng ghi nhận động lực, đạo đức làm việc, sức thu hút của Jack Ma đã tạo nên thành công của Ant và gã khổng lồ TMĐT Alibaba. 

Jack Ma muốn trở thành người có tiếng nói có tính xây dựng trong những cuộc thảo luận công khai về các vấn đề phức tạp như quy định đối với tài chính kỹ thuật số, ông Fred Hu – cựu chủ tịch Goldman Sachs tại Trung Quốc và là founder Primavera Capital Group – một công ty cổ phần tư nhân đã đầu tư vào Ant. 

“Tôi sẽ mô tả mối quan hệ của Jack Ma với các cơ quan quản lý là tích cực và lành mạnh”, ông Hu – giám đốc độc lập trong HĐQT của Ant cho biết. 

Người phát ngôn của Jack Ma cho biết thông tin chi tiết về những hoạt động của ông mà WSJ báo cáo đã “không dựa trên sự thật mà là những ý kiến không có căn cứ hoặc quan sát của người thứ ba”, và không bình luận gì thêm. 

Bản báo cáo về mối quan hệ trở nên xấu đi của Jack Ma với giới lãnh đạo Trung Quốc dựa trên cuộc phỏng vấn với quan chức chính phủ và các cố vấn chính sách của Bắc Kinh, các cộng sự kinh doanh hiện tại và trước đây của Jack Ma. Đồng thời, bản báo cáo này cũng có ý kiến của các nhà đầu tư và nhân viên của ông ấy. 

Đi theo trái tim 

Khi Jack Ma khởi nghiệp vào những năm 1990, ông đã bị quyến rũ bởi tiềm năng của Internet trong việc cải thiện xã hội Trung Quốc. Đó là thời điểm quốc gia này ở ngưỡng cửa của nền kinh tế toàn cầu mới. Thỉnh thoảng, người đàn ông này xuất hiện không báo trước ở các văn phòng chính phủ để tìm kiếm các cuộc gặp mặt, nhằm giải thích về tầm nhìn của mình. 

Sau khi Alibaba trình làng như một nền tảng B2B vào năm 1999, nhiều quan chức cấp cao đón nhận sự nhiệt tình của Jack Ma. Cựu Thủ tướng Trung Quốc Ôn Gia Bảo đã tự nhận mình là “học trò nghiêm túc của Jack Ma”. 

Alibaba bùng nổ vào cuối những năm 2000, hình ảnh Jack Ma xuất hiện trên poster và màn hình TV tại các cửa hàng tiện lợi, khu vực chờ của sân bay hay ga tàu khắp Trung Quốc. Hàng triệu người theo dõi ông ấy như một chỉ dấu làm thế nào để thành công. “Sự thành công hay thất bại công ty phụ thuộc vào việc nhà sáng lập có làm theo điều trái tim mách bảo không”, Jack Ma nói trong bài phát biểu đầu tiên. 

Các quan chức Chính phủ ca ngợi công việc của ông. Một phần, ông Tập Cận Bình lúc bấy giờ, trở thành lãnh đạo cao nhất của Chiết Giang – nơi đặt trụ sở của Alibaba. Ông Tập đã thúc đẩy các công ty khởi nghiệp, điều cũng phù hợp với chính sách đương thời của Trung Quốc. 

“Ông ấy khuyến khích các công ty như Alibaba mở rộng quy mô vì điều đó có lợi cho đất nước”, một cựu quan chức của Chiết Giang nhớ lại. Sau khi rời khởi Chiết Giang vào năm 2007 để trở thành quan chức hàng đầu tại Thượng Hải, ông Tập đã đến thăm Alibaba là yêu cầu Jack Ma: “Ông có thể đến Thượng Hải và giúp chúng tôi phát triển không?”, báo chí nhà nước đưa tin. 

Từ rất sớm, ông Jack Ma cảm thấy sẽ thông minh hơn khi biết giữ lấy phần nào đó bí mật về kế hoạch kinh doanh của mình, nhất là khi có những ý tưởng vượt qua ranh giới pháp lý. 

Porter Erisman, Phó chủ tịch Alibaba 2000-2008, cho biết trong những cuộc họp tại trụ sở Alibaba vào năm 2003, chính phủ tỏ ra quan tâm đến dự án mới nhất của Jack Ma có tên là Taobao, cho phép mọi người bán hàng hoá trực tiếp với nhau trên nền tảng online. 

“Điều đó gây sốc đến mức có thể khiến người ta thốt lên: ‘Chờ đã, ông ấy đang nói gì? Mọi người có thể bán mọi thứ cho nhau mà không cần kiểm soát?’”, ông Erisman – tác giả quyển Alibaba’s World kể lại. 

Cảm nhận được sự khó chịu của các quan chức, Jack Ma nhanh chóng chuyển chủ đề và dẫn mọi người đi tham quan công ty. 

Được hỗ trợ bởi loạt thành công tiếp nối, Jack Ma ngày càng trở nên mạnh dạn hơn và không có nhiều người can gián ông. Ông ấy ra mắt Alipay – nền tảng thanh toán online để hỗ trợ nền tảng TMĐT Alibaba. Nền tảng này đe doạ sự thống trị của các ngân hàng quốc doanh Trung Quốc.

Các ngân hàng Trung Quốc đã không thực sự hỗ trợ các doanh nghiệp nhỏ vì họ đã tập trung quá nhiều vào các công ty nhà nước, Jack Ma nhận định. “Nếu các ngân hàng không thay đổi, chúng tôi sẽ thay đổi ngân hàng”, Jack Ma nói trong một hội nghị năm 2008. 

Sau khi Tập Cận Bình trở thành Chủ tịch nước năm 2013, không khí tự do trong khu vực tư nhân từng thịnh hành dưới các triều đại tiền nhiệm như Giang Trạch Dân, Hồ Cẩm Đào, bắt đầu suy yếu.

Sự chuyển đổi này của chính quyền Bắc Kinh diễn ra gần như cùng lúc với sự lớn mạnh của Jack Ma trên phạm vi toàn cầu. Và do đó, vị tỷ phú dường như không nhận thấy mạch sóng ngầm. 

Năm 2014, Alibaba huy động 25 tỷ USD trong lần bán cổ phiếu đầu tiên trên sàn giao dịch chứng khoán New York. Đây là một kỷ lục, vượt mức chào bán của Facebook. “Những gì chúng tôi có hôm nay không phải là tiền. Điều chúng tôi có được là niềm tin. Đó là niềm tin của mọi người dành cho chúng tôi”, ông nói vào ngày hôm đấy. 

Ông còn tuyên bố, việc tạo ra sự khó chịu cho doanh nghiệp nhà nước là điều rất tốt. “Nếu có ai đó phải ngồi tù vì Alipay, hãy để người đó là tôi”, ông nói trong một cuộc phỏng vấn tại Mỹ vào năm 2015. 

Các quan chức Trung Quốc ngày càng lo lắng về sự lớn mạnh của Alibaba và Ant, vốn được phát triển từ Alipay – nền tảng thanh toán được hơn 1 tỷ người sử dụng. Các nhà quản lý cho rằng, Alipay đã thu thập dữ liệu người dùng để tạo nên lợi thế trước các ngân hàng và gây khó khăn cho việc giám sát rủi ro tín dụng. 

Vào năm 2015, cơ quan quản lý thị trường của Trung Quốc đã phát đi một báo cáo cho biết nhiều sản phẩm trên Taobao là hàng giả, kém chất lượng hoặc bị cấm. Một số sản phẩm đánh cắp bản quyền, báo này cho biết. 

Alibaba đe doạ sẽ nộp đơn kiện chính thức. Jack Ma bay đến Bắc Kinh để gặp người đứng đầu Cục quản lý nhà nước về Công nghiệp và Thương mại – cơ quan phát hành báo cáo trên. Cuối ngày hôm đó, cơ quan này gỡ báo cáo khỏi website và mô tả nó như một bản ghi nhớ nội bộ thay vì tài liệu chính thức. “Chúng tôi cảm thấy được minh oan”, Alibaba miêu tả về sự kiện. 

“Tôi đã nhiều lần nhấn mạnh với Jack Ma rằng: ‘Anh không nằm ngoài vòng pháp luật’”, Zhang Mao – người đứng đầu cơ quan Công nghiệp và Thương mại lúc đó – nói trong cuộc phỏng vấn trên TV năm 2016. 

Tuy nhiên, việc bản báo cáo được gỡ xuống đã khiến nhiều người tin rằng Alibaba đủ lớn để thách thức Chính phủ. 

Trong khi đó, các quan chức Trung Quốc bắt đầu xem xét kỹ Yu’e Bao – một sản phẩm đầu tư của Ant vào năm 2013. Sản phẩm này cho phép hàng trăm triệu người dùng của Alipay chuyển tiền mặt vào các tài khoản kiếm được lợi nhuận vượt quá mức lãi suất mà các ngân hàng nhà nước có thể cung cấp. 

Quỹ chính của Yu’e Bao chính thức trở thành quỹ thị trường tiền tệ lớn nhất thế giới năm 2018, với tài sản quản lý tương đương 244 tỷ USD. 

Các nhà quản lý đã ra lệnh cho Ant thu hẹp quỹ vì lo ngại rằng đang có quá nhiều rủi ro. Đến lúc này, sự chia rẽ giữa Jack Ma và Tập Cận Bình bắt đầu. 

Cuộc chơi đến hồi kết thúc

Tháng 9/2015, một cuộc họp tại Seattle đã quy tụ ông Tập, lãnh đạo cấp cao của Mỹ và Trung Quốc, bao gồm giám đốc điều hành IBM lúc đấy – Ginni Rometty và Jack Ma. Mỗi người có 3 phút để nói chuyện với nhà lãnh đạo Trung Quốc, người đang đến Mỹ trong chuyến thăm cấp nhà nước. 

Tất cả đều phải tuân thủ thời gian hạn định, trừ Jack Ma. 10 phút, đó là thời gian Jack Ma dùng để nói cách Trung Quốc nhìn thế giới và những gì doanh nghiệp nước này có thể làm để cải thiện mối quan hệ Mỹ – Trung. 

Một người thấu hiểu Tập Cận Bình cho biết, “ông ấy chắc chắn không vui”. Đây là lần cuối cùng Jack Ma được mời nói chuyện trước lãnh đạo Trung Quốc trong một nhóm. Người phát ngôn của Jack Ma bác bỏ thông tin này nhưng không nói rõ chi tiết. 

Jack Ma được Tổng thống Mỹ Barack Obama mời ăn trưa thân mật tại Nhà Trắng. Tỷ phú này cũng đã nói chuyện về TMĐT với Tổng thống Pháp lúc bấy giờ François Hollande tại Điện Élysée Palace ở Paris. 

Đầu năm 2017, Jack Ma gặp Tổng thống Donald Trump. Với chiếc máy quay chuyển động, cả hai bước vào Trump Tower tại Manhattan – nơi ông Trump ca ngợi vị khách của mình là “một doanh nhân vĩ đại, vĩ đại”. 

Vào sinh nhật thứ 18 của Alibaba năm đó, Jack Ma đã hoá trang thành Michael Jackson và nhảy bản “Billie Jean”, trước khoảng 40.000 nhân viên. Màn trình diễn được xem bởi hàng triệu người thông qua YouTube. 

Trong khi biểu hiện của Jack Ma ở nước ngoài khởi sắc, cổ phiếu của ông tại quê nhà sụt giảm. Văn phòng cá nhân của ông thỉnh thoảng vẫn gửi những báo cáo tới lãnh đạo Trung Quốc, thông qua một văn phòng thuộc Ủy ban Trung ương Đảng. Chỉ thỉnh thoảng Jack Ma nhận được hồi âm. 

Điều đó giống như “viết thư tình cho người yêu, nhưng bạn không nhận được phản hồi”, một người sành giao thiệp cho biết. 

Trong khi đó, phát ngôn viên của Jack Ma tiếp tục nói rằng, văn phòng của ông rất hiếm khi gửi báo cáo cho Chính phủ. 

Quá lớn để tồn tại

Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc vào năm 2017 đã yêu cầu các ngân hàng cắt liên kết trực tiếp với Alipay và các công ty thanh toán phi ngân hàng khác. Thay vào đó, việc thanh toán trực tuyến sẽ thực hiện thông qua một nền tảng do ngân hàng nhà nước thiết kế. 

Các tài liệu nội bộ của ngân hàng Trung ương đã chỉ trích Ant can thiệp vào lưu thông tiền tệ vì cổ xuý cho “xã hội không tiền mặt”. Bên cạnh đó, Trung ương cũng lo ngại rằng Ant quá lớn cho một cuộc giải cứu trong cuộc khủng hoảng tài chính, theo giới thạo tin cho biết. 

Khi Bắc Kinh thẳng tay đàn áp các doanh nhân khác, Jack Ma đang bận phô trương khả năng quản lý rủi ro chính trị của mình. “Chúng tôi luôn đi trước các cơ quan quản lý một bước – chúng tôi là như vậy”, Jack Ma nói trong cuộc phỏng vấn năm 2017. 

Năm tiếp theo, Tập Cận Bình triệu tập 50 doanh nhân đến Đại lễ đường Nhân dân – một toà nhà Chính phủ được sử dụng cho các hoạt động lập pháp và nghi lễ của chính phủ. Jack Ma không có tên trong danh sách. 

Các nhà quản lý cũng đưa ra những lo ngại về các sản phẩm khác của Ant, bao gồm Huabei, một dịch vụ giống thẻ tín dụng ảo, để thúc đẩy tiêu dùng. Các sản phẩm này trở nên phổ biến hơn với người dùng trẻ Trung Quốc sau khi ra mắt vào năm 2015. 

Ant chủ yếu sử dụng asset-backed securities (Abss – chứng khoán đảm bảo bằng tài sản) để tài trợ cho khoản nợ của Huabei, thay vì sử dụng thế chấp như các ngân hàng vẫn làm. (Abs là một loại trái phiếu được phát hành dựa trên cơ sở có sự đảm bảo bằng tài sản hoặc một dòng tiền nào đó từ một nhóm tài sản gốc của người phát hành). 

Ant cố gắng hợp tác với các ngân hàng để cung cấp vốn. Công ty này loại bỏ hầu hết các rủi ro nhưng không chia sẻ đầy đủ phương pháp mà nó sử dụng để đánh giá mức độ tín nhiệm của người vay. Điều đó khiến các nhà quản lý đau đầu. 

Đến 6.2020, dư nợ tín dụng của Huabei chiếm gần ⅕ số nợ hộ gia đình ngắn hạn của Trung Quốc. 

Rào cản cuối cùng

Trong một chuyến thăm Hợp Phì vào mùa hè năm ngoái – một thành phố thuộc tỉnh An Huy, thuộc đông bắc Trung Quốc và là tâm dịch Covid-19 – Jack Ma đã mời những nhân viên y tế một bữa lẩu để thể hiện sự cảm kích của ông. 

Một tờ báo địa phương gọi ông là thầy giáo Ma, và diễn tả ông đã hát opera cho những người khách. 

Lãnh đạo cấp cao tỏ ra khó chịu. Bắc Kinh đã có những thành tích đáng ghi nhận trong việc khống chế Covid-19, do đó, nhiều quan chức cho rằng Hợp Phì không phải nơi thích hợp để Jack Ma thể hiện lòng cảm kích đối với những nhân viên y tế tuyến đầu. 

Tháng 8.2020, Ant đệ trình bản cáo bạch IPO, cũng là lần đầu tiên tập đoàn này tiết lộ báo cáo tài chính chi tiết. Một số nhà quản lý đã mất cảnh giác trong việc xem xét hoạt động kinh doanh của Ant đã lớn thế nào. 

Các quan chức nhắc lại việc cần quản lý các rủi ro tài chính tiềm ẩn. Đồng thời, họ cũng tìm cách ngăn các tỷ phủ và những nhân vật quyền lực đầu tư vào nền tảng này để khiến nó lớn và giàu có thêm. 

Một số nhà đầu tư cho rằng Ant đã hành động khá kiêu ngạo trong buổi roadshow IPO, yêu cầu người tham dự phải thuyết trình nếu họ muốn đầu tư và có những buổi gặp mặt rất hạn chế với lãnh đạo công ty. 

Mặc dù được cho là sẽ im hơi lặng tiếng trước khi Ant IPO, Jack Ma tổ chức một buổi “hát với nhau” cùng ngôi sao nhạc Pop Trung Quốc, vào tháng 9 năm ngoái. 

Đến tháng 10, công ty cũng bị người dùng mạng xã hội nước này lên án khi công bố sẽ giao dịch trên sàn chứng khoán Thượng Hải (Shanghai Stock Exchange) với mã 688688 – một bộ số đặc biệt tốt lành trong quan niệm của người Trung Quốc. Với việc sở hữu bộ số đáng thèm muốn đó, Ant cho thấy sức mạnh của mình. 

Trước bài phát biểu vào tháng 10, Jack Ma đã cảnh báo nhân viên rằng đây là những chỉ trích mà ông nhắm đến nhà cầm quyền. Chỉ vài giờ sau bài phát biểu, chính quyền bắt đầu tổng hợp các báo cáo về công ty của Jack Ma, bao gồm cả cách Ant đã lợi dụng nền tảng kỹ thuật số để khuyến khích vay và chi tiêu quá mức, đe doạ nền kinh tế Trung Quốc. 

Tập Cận Bình lên tiếng ngăn chặn việc IPO của Ant. Cuộc đăng quang của Jack Ma kết thúc. 

Vài tuần sau, các điều hành cấp cao của Alibaba đã đứng ra nhận trách nhiệm. Jack Ma thừa nhận họ đã sai. Tỷ phú nói rằng, việc IPO của Ant vốn được xem là thành tựu đỉnh cao, lại chính là lỗi lầm của ông. 

Bài viết gốc từ WSJ: https://www.wsj.com/articles/jack-mas-costliest-business-lesson-china-has-only-one-leader-11629473637